Kazimierz Świtalski - premier z Sanoka

W 1926 roku Świtalski staje się jednym z faktycznych organizatorów Zamachu Majowego. To w jego mieszkaniu spotykają się zwolennicy Marszałka, przygotowujący wystąpienie antyrządowe. Świtalski wyróżnia się w gronie współpracowników Piłsudskiego inteligencją, stanowczością. Tak został zapamiętany w jednych ze wspomnień” „Wybitnie inteligentny, o bystrej i szybkiej orientacji, o znacznej ekspansywności temperamentu życiowego”.

Po udanym zamachu i przejęciu władzy przez piłsudczyków staje się jednym z najważniejszych „rozgrywających” w politycznym życiu II RP. Współkieruje Kancelarią Cywilną prezydenta Ignacego Mościckiego, jest dyrektorem departamentu politycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, współorganizuje polityczną reprezentację Sanacji – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. W 1928 roku, po wyborach parlamentarnych, obejmuje stanowisko ministra oświecenia publicznego i wyznań w rządzie Kazimierza Bartla.

Premier, marszałek

Świtalski ma ogromny wpływ na politykę obozu rządzącego. Jego poglądy są zbieżne z poglądami Piłsudskiego. Dąży, nie zawsze w sposób zgodny z regułami demokracji, do ukrócenia „sejmokracji”, jest zwolennikiem rządów twardej ręki i ograniczenia wpływu parlamentu na życie społeczne i polityczne kraju. Po kolejnym kryzysie politycznym sam obejmuje tekę prezesa Rady Ministrów. W ocenie ówczesnych jego nominacja, człowieka Sejmowi niechętnego, była próbą wysondowania siły opozycji. Wiadomo było, że relacje Świtalskiego z Sejmem będą złe, że nie będzie tu mowy o kompromisach. Szybko tę pracę na stanowisku premiera, w atmosferze ostrej walki politycznej, zakończył.

Świtalski był jednym z głównych organizatorów wyborów parlamentarnych 1930 roku, które spotkały się z ostrą krytyką opozycji, zarzucającej sanacji fałszerstwa i łamanie demokracji. Wygrał wybory i większością głosów został Marszałkiem Sejmu. Za jego czasów rola parlamentu była coraz bardziej ograniczana. Współtworzył „konstytucję kwietniową”, która legitymizowała rządy sanacji.

Po śmierci Józefa Piłsudskiego on i Walery Sławek uchodzili za najbardziej wpływowe postacie życia politycznego i wykonawców testamentu Marszałka. Mówiło się nawet, że to Świtalski powinien zostać prezydentem. Natrafił jednak na opór Ignacego Mościckiego. Jego rola zaczęła słabnąć, wyraźnie przegrywał w rozgrywkach w obozie piłsudczykowskim. Symptomem utraty wpływów stało się uzyskanie przez niego mandatu senatorskiego, później przeniesienie na funkcję wojewody krakowskiego. Nie bardzo radził sobie z ostrymi konfliktami społecznymi, w wyniku czego został zdymisjonowany.  Ostatni okres II RP poświęcił pracy w Instytucie Józefa Piłsudskiego i edycji prac Marszałka.

Niewola i więzienie

Po wybuchu wojny Świtalski zgłosił się ochotniczo do wojska. Nie został przyjęty, oficjalnie ze względu na wiek. Już 19 września został aresztowany przez Niemców w Brześciu. Ponoć początkowo miał zostać przekazany Sowietom. Z jakiś powodów do tego nie doszło, co zapewne uratowało Świtalskiego przed losem tysięcy innych polskich oficerów i polityków wymordowanych w Katyniu i innych miejscach kaźni.

Okres wojny Świtalski spędził w niemieckich oflagach, najpierw w Lienz w Austrii, później w Woldenbergu. Przeżył osobistą tragedię. W pierwszym dniu Powstania Warszawskiego w szturmie na siedzibę Gestapo w Alei Szucha zginął jego 16-letni syn Jacek.

Po wyzwoleniu Świtalski nie zdecydował się na pozostanie na emigracji. Nie sprzyjało temu niechętne podejście do sanacyjnych polityków ze strony osób mających wpływ na życie wychodźctwa. Mimo bardzo negatywnego stosunku do nowej władzy, powrócił do Polski i zamieszkał w podwarszawskim Zalesiu Dolnym.

Osoba Świtalskiego, uważanego za jednego z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego nie mogła ujść uwadze komunistycznej służby bezpieczeństwa. W listopadzie 1948 roku został aresztowany, po sześciu latach śledztwa skazany na 8 lat więzienia za „faszyzację kraju” w okresie przedwojennym.

W Warszawie i Potulicach siedział do października 1955 roku, gdy warunkowo wyszedł na wolność. Ciągle inwigilowany utrzymywał kontakt ze środowiskami piłsudczyków na emigracji. Ciężko chorował, przeszedł zawał serca. Zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. W przeddzień wigilii 1962 roku wpadł w Warszawie pod tramwaj, umarł w szpitalu 5 dni później. Jego żona podejrzewała, że nie był to wypadek. Prokuratura umorzyła jednak śledztwo w sprawie śmierci byłego premiera.

Szymon Jakubowski