Tajemnice przeszłości

Na przełomie 1939 i 1940 roku w więzieniu na rzeszowskim zamku Niemcy przetrzymywali trzykrotnego premiera II Rzeczypospolitej Wincentego Witosa. Prawdopodobnie namawiany był on do utworzenia kolaboracyjnego rządu. W środowiskach konspiracyjnych powstał plan odbicia i wywiezienia za granicę ludowego polityka. Odwołana w ostatniej chwili akcja miała się odbyć przy wsparciu bułgarskich dyplomatów, zaangażowanych w antyfaszystowski ruch oporu.

W chałupie Chorzępów ciskało w ludzi rzepą, a niewidzialny intruz obrzucił domowników gnojem, oblewał wodą, wyrywał knotek z lampy naftowej i lał do butów urynę. W obcowaniu z tymi zjawiskami miejscowy wikary ksiądz Paweł Smoczeński nabrał pewności, że ma do czynienia z "istotą rozumną i złośliwą”. Urzędowe sprawozdanie z wydarzeń, których był naocznym świadkiem, złożył władzom żandarmerii w Kolbuszowej, jednak w starostwie zostało ono źle przyjęte.

Kwiecień 1943. Niemcy ujawniają odkrycie w w lesie katyńskim mogił polskich oficerów zamordowanych w 1940 roku przez NKWD. Dla hitlerowskiej propagandy to nie lada gratka. Jedni zbrodniarze oskarżają więc innych zbrodniarzy. Na miejsce zostają wysłane delegacje dziennikarzy z krajów okupowanych, sprzymierzonych lub neutralnych, jeńcy wojenni, wreszcie zwykli robotnicy. Mają opowiadać później o bolszewickich zbrodniach. Wśród jednej z delegacji jest robotnik Huty Stalowa Wola Mikołaj Marczyk. Co ciekawsze, Niemcy chyba o tym nie wiedzieli, Marczyk był... zdeklarowanym przedwojennym komunistą, zaś w czasie wojny miał pomagać w ukrywaniu sowieckich jeńców.

Z jego usług korzystał ponoć sam towarzysz Stalin. Potrafił zahipnotyzować kasjera w banku, aby ten wypłacił mu żądaną kwotę pieniędzy, przewidział również atak Hitlera na Związek Radziecki. To słynny jasnowidz Wolf Messing, który w latach dwudziestych ubiegłego stulecia pełnił służbę w garnizonie w Przemyślu będąc ulubieńcem tutejszych salonów towarzyskich.

Leo (Lew) Humeniuk to jedna z najbardziej upiornych postaci okresu okupacji na terenie obecnego Podkarpacia, zwłaszcza ziemi sanockiej i Bieszczadów. Wpisany na listę poszukiwanych zbrodniarzy wojennych Centrum Szymona Wiesenthala, podoficer sanockiego Gestapo słynął z wyjątkowego - nawet na tamte warunki i tę formację - sadyzmu. Brał udział w niezliczonych egzekucjach, wiele ofiar mordował własnoręcznie. Jego syn straszliwą prawdę o ojcu poznał po prawie 80 latach. Wspólnie odkrywamy prawdziwe losy zbrodniarza wojennego, który uniknął kary. Większe teksty o Humeniuku ukazały się w nr 7-8/ 2020 „Podkarpackiej Historii” i „Tygodniku Sanockim” z 7 sierpnia 2020. Poniżej publikujemy niewielkie fragmenty

W 1929 roku na zamku w Łańcucie gościła panna Ponsonby, późniejsza księżna Westminster, pierwowzór postaci sekretarki szefa wywiadu w słynnych powieściach i filmach o Jamesie Bondzie. Powody przyjazdu angielskiej arystokratki do Łańcuta były natury...  matrymonialnej. Księżną chciano wyswatać z ostatnim ordynatem łańcuckim hrabią Alfredem III. Wydawało się jednak, że żadna ze stron nie była zainteresowana.

Był jednym z najgłośniejszych awanturników i postrachem w swoich łańcuckich dobrach. Zwano do „Diabłem Łańcuckim” Obcinał nogi i ręce poddanym, palił ich żywcem, a lochy jego zamku pełne były prześladowanych poddanych.

Być może nie doszłoby do rozpracowania przez polskich naukowców niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”, gdyby nie związany w młodości z dzisiejszym Podkarpaciem Franciszek Pokorny, w latach 20. szef Referatu Radio i Szyfrów II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. To on wpadł na pomysł zaangażowania w prace nad złamaniem niemieckich szyfrów młodych matematyków i prowadził kurs kryptologiczny, który ukończyła trójka późniejszych pogromców „Enigmy”.

Był jednym z największych zbrodniarzy II wojny światowej operujących na terenie Polski,  w tym obecnego Podkarpacia. W czasie Kampanii Wrześniowej dowodził jednostkami Einsatzgruppen, które posuwając się w ślad za siłami frontowymi dokonywały masakr ludności cywilnej, w tym Żydów. Kierował m.in. niemieckim aparatem terroru w dystrykcie krakowskim i warszawskim. Odpowiadał za masowe egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych. SS-Standartenführer Ludwik Hahn, mimo ogromu ciążących na nim zbrodni, w zasadzie uniknął odpowiedzialności współmiernej do winy. Kara jaką ostatecznie, po wielu latach, poniósł była niemal symboliczna.

Do obozu koncentracyjnego Auschwitz bracia Emil i Stanisław Barański trafili pierwszym transportem w czerwcu 1940 roku. Za drutami lagru ratowali nie tylko siebie, ale i innych współwięźniów, działali w obozowej konspiracji, a Stanisław – według niektórych źródeł był nawet jednym z zastępców szefa podziemnej organizacji, rotmistrza Witolda Pileckiego.