26.01.1919. Pierwsze wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Wybory ogłosił na podstawie dekretów wydanych 28 listopada 1918 roku Tymczasowy Naczelnik Państwa Józf Piłsudski. Po raz pierwszy w naszej historii miały one być pięcioprzymiotnikowe: powszechne, równe, proporcjonalne, bezpośrednie i tajne. Odradzające się państwo polskie - jako jedno z pierwszych - prawa wyborcze przyznało także kobietom. Pierwsze wybory odbywały się w warunkach szczególnych, gdy Polska nie miała jeszcze ostatecznie ustalonych granic, zaś na niektórych terenach trwały regularne walki.  Tereny na których wybory nie mogły się odbyć, w Sejmie Ustawodawczych, z urzędu miały być reprezentowane przez tamtejszych członków parlamentów zaborczych: polskich posłów do austriackiej Rady Państwa oraz Parlamentu Rzeszy.

Na obecnym, administracyjnym Podkarpaciu w zasadzie w całości funkcjonowało 5 okręgów wyborczych. I tu w 1919 roku zdecydowanie triumfowały ugrupowania ludowe. W okręgu 41 obejmującym powiaty jasielski, krośnieński i sanocki zwyciężyło PSL Lewica zdobywając trzy z sześciu mandatów. Po jednym pośle wprowadziły PSL „Piast”, PPS i Narodowa Demokracja.

W okręgu 43 (Rzeszów, Ropczyce, Strzyżów) zdecydowanie triumfował PSL „Piast” zdobywając całą pulę: 7 mandatów. Ciekawa była sytuacja w okręgu 44 (Tarnobrzeg, Kolbuszowa, Mielec i Nisko). Tu niewątpliwie na wyniki wyborów ogromny wpływ miały niedawne wydarzenia polityczne związane z funkcjonowaniem „Republiki Tarnobrzeskiej”. Miażdżące zwycięstwo odniosło tu ludowe ugrupowanie firmowane przez jej radykalnego działacza chłopskiego księdza Eugeniusza Okonia na które oddano prawie 77 tysięcy głosów z nieco ponad 96 tys. ważnych. Dało to 5 z 6 mandatów. Szósty mandat przypadł kandydatowi z PSL „Piast”.

W okręgu 45 (Jarosław, Przeworsk i Łańcut) cztery mandaty wziął PSL „Piast”, dwa PPS. Skomplikowana była sytuacja w okręgu 46 (Przemyśl, Brzozów, Bircza), który częściowo znajdował się na linii terenie objętym walkami polsko-ukraińskimi. Z powodu stanu wojennego wybory nie odbyły się w jednej trzeciej obwodów. Nie było tu też jednoznacznego zwycięzcy. Najwięcej głosów i mandatów (dwa z pięciu) zdobył PSL „Piast”, ale pozostałe większe ugrupowania: PPS, PSL Lewica i Narodowa Demokracja osiągnęły już wyniki bardzo do siebie zbliżone i wprowadziły po jednym pośle.

Skład pierwszego parlamentu II Rzeczypospolitej był bardzo zróżnicowany. Ogrom startujących ugrupowań (w różnych częściach kraju te same ugrupowania startowały pod różnymi nazwami, często w różnych sojuszach) miał wpływ na różnorodność nowo wybranych parlamentarzystów.

Z obecnym Podkarpaciem w różny sposób związanych było około 40 posłów, zarówno tych, którzy dostali się w wyniku bezpośrednich wyborów, jak i tych, którzy weszli jako z urzędu, jako byli członkowie parlamentów zaborczych. Co ciekawe wybrańców w swych notkach biograficznych jako pochodzenie czy też zawód podawało „rolnik”, nawet, gdy faktycznie trudnili się czym innym.

Z biogramów „podkarpackich” posłów „Sejmu Ustawodawczego wynika, że zdecydowana większość z nich była bardzo aktywna w lokalnym życiu społecznym. Wielu z nich deklarowało przynależność do licznych organizacji i związków rolniczych, kas pożyczkowych, spółdzielni, spółek producenckich. Spora  grupa posłów związana była z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”, nie brak było aktywnych działaczy politycznych, byłych i ówczesnych włodarzy gmin. Część legitymowała się stażem parlamentarnym czy to w Sejmie Krajowym Galicji czy też austriackiej Radzie Państwa. Chętnie w oficjalnych życiorysach chwalono się zarówno służbą w austriackiej armii, jak i represjami doświadczonymi w okresie zaborczym.

Do Sejmu po pierwszych wyborach trafiły osoby bardzo mocno zaangażowane od lat w lokalne (i nie tylko) życie społeczne i polityczne. Niektórzy szczyt kariery mieli już za sobą, niektórzy mieli zaistnieć bardziej w niepodległej Polsce. Posłem z okręgu jasielsko-krośnieńsko-sanockiego został chociażby 52-letni wówczas Jan Stapiński, już wtedy uchodzący za nestora ruchu ludowego, współtwórca Stronnictwa Ludowego i redaktor popularnego tygodnika „Przyjaciel Ludu”. W Przemyskiem wybory wygrał Herman Lieberman - wzięty adwokat, w okresie II RP czołowy działacz PPS, skazany w procesie brzeskim w 1930 roku, polityczny emigrant, i członek rządu Władysława Sikorskiego. Dwóch wybranych wówczas z obecnego Podkarpacia posłów (Tomasz Dąbal i Stanisław Łańcucki) w krótkim czasie ewoluowało poglądami w kierunku komunistów, ostatecznie znaleźli się w Związku Radzieckim, ale ich losy były tragiczne. Obydwaj padli ofiarą stalinowskich czystek i oskarżeni o rzekome szpiegostwo rozstrzelani. W pierwszym parlamencie, jako były poseł do austriackiej Rady Państwa, zasiadł m.in. urodzony w Jaśle prawnik żydowskiego pochodzenia Ignacy Steinhaus, ojciec wybitnego później matematyka - Hugo.

Pierwszy parlament zebrał się 10 lutego 1919 roku w budynku byłego Instytutu Aleksandrowsko-Maryjskiego Wychowania Panien przy Wiejskiej w Warszawie. Zakończył swe prace w listopadzie 1922 roku.

Szymon Jakubowski

Pełna wersja artykułu oraz sylwetki wszystkich posłów wybranych z dzisiejszego Podkarpacia zamieszczone są w numerze 1-2/2019 papierowego wydania "Podkarpackiej Historii"