Jabłoński, Krogulski, Ferenc - trzej włodarze, którzy najdłużej rządzili Rzeszowem

Gdyby prezydent Tadeusz Ferenc dotrwał do końca kadencji w 2023 roku, byłby niewątpliwie najdłużej piastującym swoje stanowisko włodarzem miasta w samorządowej historii Rzeszowa. Jego niespodziewana rezygnacja z funkcji w lutym 2021 roku sprawiła jednak, że musiał ustąpić pierwszeństwa jednemu ze swoich poprzedników.  Ciekawostką jest fakt, że różnice w długości rządów trzech spośród zasiadających w ratuszu burmistrzów i prezydentów są minimalne, wynoszą zaledwie kilka miesięcy.

Powszechnie przyjęty poczet naczelników, burmistrzów i prezydentów Rzeszowa obejmuje okres od początku tzw. autonomii galicyjskiej w 1867 roku. W zestawieniach nie ujmuje się zazwyczaj wcześniejszych szefów rad miejskich pełniących swe funkcje z nadania właścicieli miasta, a później władz zaborczych.

Początki samorządu

Jeszcze w sierpniu 1866 roku przyjęta została ustawa gminna, zgodnie z którą zwierzchność miasta mieli tworzyć wybrani spośród radnych: naczelnik miasta, jego zastępca i trzech asesorów. W lutym 1867 roku odbyły się w Rzeszowie pierwsze wybory samorządowe. Mocno odbiegały one od obecnych głosowań. Faktyczne, czynne prawo wyborcze miało jedynie około 10 procent mieszkańców płacących podatki bezpośrednie lub posiadających odpowiednie wykształcenie. Głosowano w trzech kołach, z których każde wybierało po 10 radnych i 5 zastępców.

Pierwsze posiedzenie nowowybranej rady miejskiej odbyło się 25 lutego 1867 roku. W skład trzydziestoosobowej rady wchodzili kupcy, prawnicy, lekarze, nauczyciele, urzędnicy, właściciele nieruchomości i jeden duchowny – gimnazjalny katecheta ks. Feliks Dymnicki. Pierwszym, historycznym naczelnikiem wchodzącego w erę ograniczonej jeszcze samorządności Rzeszowa został notariusz Jan Pogonowski, zaś jego zastępcą znany kupiec Edward Praschill.

Pogonowski nie utrzymał się długo na stanowisku naczelnika. Tylko w pierwszym roku urzędowania trzykrotnie składał rezygnację, za każdym razem odrzucaną przez radnych, ostatecznie ustąpił w październiku 1868 roku, motywując to oficjalnie obowiązkami rodzinnymi i zawodowymi (mimo naczelnikowskiej pensji 800 złotych reńskich rocznie nie zaprzestał pracy jako notariusz). Skądinąd wiadomo, że na jego decyzje wpływ miały też tarcia w radzie miejskiej i problemy z podległymi mu urzędnikami. Pogonowski na krótko wrócił jeszcze na stanowisko w marcu 1890 roku, rezygnując z niego jednak już w lecie następnego roku.

Od 1867 do 1896 roku funkcję włodarza miasta piastowało 9 osób. Najczęściej były to krótkie kadencje, nie przekraczające kilku lat. Między grudniem 1891 roku a styczniem 1893 roku z powodu konfliktów w radzie miasta i jej faktycznego paraliżu, Rzeszowem kierował komisarz Edward Brunicki. Najdłużej na stanowisku naczelnika w II połowie XIX wieku wytrzymał lekarz Ambroży Towarnicki - 11 lat (1870-73 i 1874-82), w pewnym okresie łączący tę funkcję z posłowaniem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie i wiedeńskiej Rady Państwa.

Rządy Jabłońskiego

W czerwcu 1896 roku, po trzech latach rządów i ledwie trzech miesiącach od ostatnich wyborów samorządowych rezygnację z funkcji burmistrza złożył właściciel sklepu galanteryjnego przy ulicy Farnej (dzisiaj Kościuszki) Leon Schott. Nowym burmistrzem niemal jednogłośnie (przy demonstracyjnym opuszczeniu sali przez asesora, znanego adwokata i lidera miejscowej społeczności żydowskiej Samuela Reicha) Stanisław Jabłoński.

Nowy burmistrz urodził się w Hermanowej 16 sierpnia 1853 roku (taka data figuruje na jego nagrobku na rzeszowskim Starym Cmentarzu, w niektórych źródłach jest jednak też podawany dzień 11 sierpnia 1851). Pochodził ze szlacheckiej rodziny, był synem hrabiego Ludwika Jabłońskiego z Jabłonny i hrabiny Marii Dębickiej. Ukończył medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim, praktyki lekarskie odbywał w klinice chirurgii w Wiedniu. W 1877 roku zamieszkał w Rzeszowie gdzie pracował jako lekarz sądowy, później ordynator a wreszcie dyrektor miejscowego szpitala. Politycznie związany był z narodową demokracją.

Stanisław Jabłoński zasiadając na fotelu burmistrza miał już za sobą spore doświadczenie samorządowe, wszak od 1882 roku zasiadał w radzie miejskiej, pełnił też obowiązki asesora. Wstępował na urząd mając, mimo początkowego całkowitego poparcia radnych, niełatwe zadanie. Powszechnie narzekano na sytuację w mieście i wewnętrzne tarcia frakcyjne. Tygodnik „Kuryer Rzeszowski” z tamtego okresu pisał (pisownia oryginalna):

- Bezrząd, jaki się od dłuższego czasu w naszym magistracie zakorzenił, stawał się już nie do zniesienia. (…) Wiemy więc bardzo dobrze, że nowy burmistrz nie będzie stąpał po różach, lecz, że go czekają nie małe trudy i przeciwności; jesteśmy jednak przekonani, że przy dobrych chęciach i przy takiej życzliwości, jaką mu członkowie rady przy jego wyborze objawili, można wiele dobrego zdziałać i dużo naprawić.

Burmistrz był człowiekiem nader aktywnym. Oprócz kierowania miastem dyrektorował tutejszemu szpitalowi, był prezesem lokalnego Stowarzyszenia Polskich Rękodzielników i Przemysłowców „Gwiazda” i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, szefował miejscowej Kasie Oszczędności. W 1898 roku został wybrany posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego, w następnym roku wyróżniono go tytułem Honorowego Obywatela Miasta Rzeszowa.

Okres rządów Jabłońskiego zapisał się w historii miasta jego znacznym rozwojem. Burmistrz energicznie podjął działania zmierzające do poszerzenia granic miasta. Po kilkuletniej batalii dopiął swego. W 1901 roku, mimo oporu części mieszkańców sąsiadujących wsi zapadła decyzja Sejmu Krajowego o przyłączeniu do Rzeszowa Ruskiej Wsi (na terenie której znajdował się rzeszowski dworzec) oraz przysiółków Drabinianki i Staroniwy. W czerwcu następnego sprawa została sfinalizowana. W wyniku zmiany granic obszar miasta powiększył się z 290 do 768 hektarów, zaś liczba ludności w ciągu kilku zaledwie lat z około 12 tysięcy do 20 tysięcy (wliczając pokaźny garnizon wojskowy).  Poszerzenie wiązało się z rozwiązaniem dotychczasowych rad gminnych i powołaniem tymczasowego zarządu „wielkiego Rzeszowa”, na którego czele stanął Stanisław Jabłoński.

Za czasów Jabłońskiego dokonano w mieście wielu bardzo istotnych inwestycji. Rozbudowano znacznie miejscowe koszary, założono oświetlenie gazowe, później elektryczne, przebudowano (a w zasadzie zbudowano od nowa) Zamek Lubomirskich w której od lat mieściło się więzienie i sąd, rozpoczęto przygotowania do budowy wodociągów (przerwane przez wybuch I wojny światowej), ukończono rozbudowę ratusza i budowę okazałych siedzib banków: austro-węgierskiego i Kasy Oszczędności na 3 Maja. W tym okresie powstało też m.in. II Gimnazjum. Podobnych inwestycji było znacznie więcej, Rzeszów z prowincjonalnego miasteczka przeistaczał się w istotny ośrodek życia politycznego, społecznego, kulturalnego i gospodarczego Galicji. W 1913 roku Stanisław Jabłoński złożył rezygnację ze stanowiska, motywując to względami zdrowotnymi

Roman Krogulski

10 lipca 1913 roku funkcję burmistrza Rzeszowa objął Roman Krogulski, rodowity rzeszowianin, tu urodzony 10 czerwca 1868 roku, jego ojciec Wawrzyniec był majstrem szewskim. Przyszły włodarz miasta ukończył tutejsze Gimnazjum, później studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie uzyskał tytuł doktora praw. Po powrocie do Rzeszowa prowadził tu kancelarię adwokacką przy ulicy Zamkowej, od 1895 roku zasiadał w radzie miejskiej, w latach 1903-1913 wiceburmistrzem. W 1912 roku został wybrany zastępcą posła do austriackiej Rady Państwa, oficjalnie zasiadł w parlamentarnych ławach po rezygnacji Leona Bilińskiego.

Pierwszy okres rządów Krogulskiego nie był jednak długi. Nieco ponad rok później wybuchła Wielka Wojna W obliczu nadciągających wojsk rosyjskich - 13 września - burmistrz ku zaskoczeniu mieszkańców i współpracowników wyjechał do Krakowa, później do Wiednia, pozostawiając władzą w mieście swojemu zastępcy Tomaszowi Pelcowi. I ten jednak nie zagrzał długo miejsca na powierzonym mu stanowisku, wyjeżdżając do stolicy Austro-Węgier już 5 dni później. Powołany naprędce Komitet Bezpieczeństwa Publicznego powierzył obowiązki burmistrzowskie Adamowi Midowiczowi, który już 21 września zrzekł się funkcji na ręce rosyjskiego kapitana Buttajowa.

Gdy 7 października wojska austro-węgierskie odbiły Rzeszów, w mieście pojawił się Stanisław Jabłoński, który okres pierwszej okupacji rosyjskiej przeczekał w Rabce, on też przejął obowiązki burmistrza. I pozostał na tym stanowisku, gdy 7 listopada Rosjanie ponownie zajęli miasto, a także po ich ostatecznym wycofaniu się w maju 1915 roku. Wojenna kadencja Jabłońskiego trwała do 15 marca 1916 roku, gdy niespodziewanie został on odwołany przez starostę ze stanowiska i zastąpiony przez Mikołaja Machowskiego. Wywołało to wiele kontrowersji, prawie cała rada miejska w proteście podała się do dymisji. Kryzys zażegnano po pewnych zmianach personalnych.

Wraz z wojskami austriackimi w 1915 roku do Rzeszowa powrócił Roman Krogulski. Oprócz działalności politycznej zajmując się również działalnością charytatywną, m.in.,. tworzeniem szpitala i kuchni dla legionistów. Gdy 21 marca 1918 roku Austriacy rozwiązali komisaryczny zarząd miasta i reaktywowali radę miejską, właśnie Krogulskiemu powierzono funkcję burmistrza. Na przełomie października i listopada tegoż roku zarówno on jak i jego poprzednik brali czynny udział w tworzeniu w Rzeszowie polskiej administracji i przejmowaniu władzy z rąk austriackich.

Roman Krogulski utrzymał władzę w Rzeszowie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Początkowo rada miejska funkcjonowała w składzie przedwojennym, poszerzonym w grudniu 1918 roku o dwunastu radnych wybranych w wyborach uzupełniających przez mieszkańców dotychczas pozbawionych prawa głosu. W tej radzie zasiadał też Stanisław Jabłoński, ze względu na wiek i zdrowie wycofujący się jednak z działalności publicznej, zmarł 27 marca 1922 roku.

Rzeszów pod rządami Krogulskiego musiał borykać się z problemami związanymi z odbudową miasta po zniszczeniach wojennych, a także tarciami frakcyjnymi w radzie. Sami rajcy nie zawsze poważnie podchodzili do swych obowiązków, często na posiedzeniach nie było kworum. Kolejne wybory samorządowe odbyły się w listopadzie 1924 roku. Ze względu na liczne protesty wyborcze zostały anulowane i powtórzone kilka miesięcy później. Brak wyraźnego zwycięzcy i dalsze protesty sprawiły, że 8 lutego 1926 roku wojewoda lwowski rozwiązał nowowybraną radę miejską, mianując Krogulskiego komisarzem rządowym, który po kolejnych wyborach we wrześniu 1928 roku znów został burmistrzem, zaś w 1932 roku po zmianach w ustawie samorządowej pierwszym prezydentem Rzeszowa. Na tym stanowisku zasiadał do stycznia 1935, gdy został zastąpiony przez emerytowanego pułkownika Jana Niemierskiego, który rządził miastem do marca 1939. Po nim komisarzem rządowym, następnie prezydentem mianowano Jarosława Barwicza. Po wejściu Niemców do miasta krótko tymczasowymi prezydentami byli jeszcze ksiądz Michał Tokarski i Maksymilian Rybicki. Na nich kończyła się przedwojenna, samorządowa historia miasta.

Niewątpliwie największą zasługą Krogulskiego było sfinalizowanie budowy wodociągów miejskich i przebudowa najważniejszych ulic. W ostatnich latach urzędowania nie cieszył jednak się zbytnią popularnością. Zaciekle atakowała go nawet lokalna prasa. Tygodnik „Zew Rzeszowa” obszerny tekst dotyczący jego odejścia ze stanowiska okrasił wymownym tytułem „Kres krogulszczyzny”, gdzie zarzucił mu prywatę i tworzenie lokalnej kliki. Łaskawsi w swych ocenach byli radni, którzy przyznali Krogulskiemu tytuł Honorowego Obywatela Miasta Rzeszowa, dożywotnią emeryturę oraz jego imieniem nazwali park na Lisiej Górze. Długoletni burmistrz i prezydent zmarł 4 grudnia 1936 roku.  

***

Wbrew pozorom stworzenie rankingu najdłużej panujących włodarzy Rzeszowa nie jest takie proste. W przypadku Jabłońskiego i Krogulskiego ich kadencje były przerywane politycznymi roszadami, okresem I wojny, rządami komisarycznymi. Stanisław Jabłoński na stanowisku burmistrza spędził oficjalnie 17 lat i jeden miesiąc, do tego należy doliczyć 17 miesięcy zarządzania miastem w czasie Wielkiej Wojny. Razem 18,5 roku. Roman Krogulski był burmistrzem i prezydentem (nie licząc wojennej przerwy, wliczając zaś okres pełnienia funkcji komisarza rządowego) łącznie 17 lat i 11 miesięcy. Dla porównania nieprzerwana kadencja prezydenta Tadeusza Ferenca, od listopada 2002 do lutego 2021, trwała 18 lat i trzy miesiące. Tadeusz Ferenc zmarł 27 sierpnia 2022 roku.

Szymon Jakubowski

Tekst, z nieznacznymi zmianami, ukazał się pierwotnie w rzeszowskich "Nowinach" w czerwcu 2021 roku

Fot. arch, NAC