Jak Rzeszów w 1845 roku stał się wolnym miastem

Od swego historycznego początku w 1354 roku przez kolejnych prawie 500 lat Rzeszów był miastem prywatnym należącym, należącym najpierw do Jana Pakosławica, później jego potomków i spadkobierców, wreszcie do Lubomirskich.  Sytuacja zmieniła się w okresie zaboru austriackiego. W czerwcu 1842 roku Rzeszów ostatecznie stał się wolnym miastem.

Już w schyłkowym okresie przynależności Rzeszowa do Rzeczypospolitej właściciele miasta przeżywali coraz poważniejsze problemy finansowe. Mocno zadłużona rodzina Lubomirskich była zmuszona do wyprzedaży części olbrzymiego latyfundium. Już kilkanaście lat po wcieleniu do monarchii habsburskiej, w  latach 90. XVIII wieku, w ręce nowych właścicieli przechodziły kolejne tereny podrzeszowskie i tak np. Staromieście, Miłocin, Staroniwa, Podzamcze, Drabinianka i szereg okolicznych wsi zostały kupione przez Ignacego Skrzyńskiego, grunty na Staroniwie przez aptekarza Ignacego Cynarskiego i Jakuba Platzera.  Kurczenie się rozległych niegdyś dóbr oraz urastanie Rzeszowa do rangi istotnego ośrodka administracyjnego, sadowego i politycznego w Galicji coraz bardziej ograniczały wpływ Lubomirskich na życie miasta. 

Jeszcze w końcu XVIII wieku duży wpływ na coroczny wybór władz miejskich mieli właściciele, zatwierdzający kandydatów na rajców, mianujący  kilku z nich i zakceptujący wybór pozostałych. Z czasem rola Lubomirskich malała. W 1785 roku władze zaborcze dokonały podziału osad miejskich na dwie kategorie: miast i miasteczek. Rzeszów znalazł się w pierwszej grupie

W 1820 roku gród nad Wisłokiem został zaliczony do miast cesarsko-królewskich II klasy. Miało to znaczenie zarówno prestiżowe, jak i podatkowe, osłabiało jednocześnie  wpływy właściciela na sprawy miejskie. Zmarły w 1812 roku książe Franciszek Lubomirski i jego spadkobierca Jerzy Lubomirski wyzbywali się kolejnych gruntów w mieście i okolicy, ograniczając w pewnej chwili swój stan posiadania praktycznie do samego zamku. Ale i ten wkrótce zaczął pełnić funkcję publiczną. W 1812 roku podupadły gmach stał się siedzibą władz cyrkularnych, sądu i więzienia, zaś osiem lat później został ostatecznie wykupiony od Jerzego Lubomirskiego.

Za koniec epoki Rzeszowa jako miasta prywatnego przyjęło się umownie uważać rok 1845. 12 września 1844 doszło do podpisania umowy sprzedaży praw dominialnych i uprawnień propinacyjnych (wyłączności na produkcję i sprzedaż alkoholu) między rzeszowskimi władzami miejskimi a księciem Jerzym Lubomirskim. Kwota transakcji opiewała na około 85 tysięcy florenów (złotych reńskich), z czego w wyniku rozmaitych wzajemnych rozliczeń do kiesy Lubomirskich trafiło ok. 73 tysiące florenów.

Kontrakt został zatwierdzony przez cesarza Ferdynanda I Habsburga 7 czerwca 1845 roku. I tę datę zapewne należy uznawać za początek funkcjonowania liczącego wówczas około 7 tysięcy mieszkańców Rzeszowa jako wolnego miasta, chociaż jeszcze w „Szematyźmie Galicji” z 1849 roku znajduje się nieaktualna już wtedy od czterech lat informacja, że właścicielem miasta jest Jerzy Lubomirski.

Szymon Jakubowski