Z kart historii Batalionów Chłopskich w powiecie jasielskim

W ramach przygotowań do planu powstania powszechnego i akcji scaleniowej z AK weszły w jej skład na terenie Obwodu ZWZ-AK Jasło po trzy plutony z BCh i NOW. Odtworzono tu 5. Pułk Strzelców Podhalańskich AK, który później zapisał piękną kartę w ramach akcji „Burza”.  O AK już kilkakrotnie pisałem, dlatego  rozwińmy szerzej wątek Batalionów Chłopskich.

Czym były Bataliony Chłopskie (BCh)

Była to konspiracyjna organizacja zbrojna ruchu ludowego powołana z inicjatywy Stronnictwa Ludowego „Roch”. Od 1940 r. nosiła nazwę Chłopska Straż - inaczej „Chłostra”. Wiosną następnego roku funkcjonowała już jako BCh. Jej komendantem głównym był Franciszek Kamiński. Struktura terytorialna BCh była oparta na przedwojennym podziale administracyjnym i tak obszar okręgu odpowiadał województwu (województwom), obwód  - powiatowi, a placówki - gminie.  

Istniały dwa zasadnicze rodzaje oddziałów. Główne - terytorialne miały charakter milicji ludowej, były oparte na stałych załogach na terenie zamieszkania, które organizowały samoobronę ludności, a później prowadziły zadania bojowo-dywersyjne przeciwko Niemcom. Z kolei tzw. oddziały taktyczne miały charakter wojskowy i miały być scalone z ZWZ-AK i użyte w trakcie powstania powszechnego w końcowej fazie wojny. Do najważniejszych zadań BCh należały: zabezpieczanie porządku publicznego, obrona wsi przed eksploatacją gospodarczą i terrorem okupanta, walka  z elementami wrogimi i przestępczymi, ochrona działalności SL „Roch”, obrona młodzieży wiejskiej przed wywózką na roboty przymusowe do III Rzeszy oraz współpraca z instancjami Delegatury Rządu na Kraj. Później pojawiły się akcje przeciwkontyngentowe i obrona wysiedlanych i pacyfikowanych wsi. Członkowie BCh w większości byli lojalni wobec Rządu RP na uchodźstwie i często współpracowali z ZWZ-AK. Nasze tereny wchodziły w skład Okręgu „Chłostra-BCh” nr VI (Kraków-Rzeszów) w Krakowie.

Początki konspiracji

Już w grudniu 1939 r. w Krakowie ukonstytuowało się tajne kierownictwo ruchu ludowego na obszar Małopolski pod kryptonimem „Las”. Z jego ramienia w czerwcu 1940 r. na teren powiatu jasielskiego przybył Alojzy Wiatr ps. „Zawierucha”. Podczas szeregu spotkań konspiracyjnych zaprzysiągł pierwszych członków konspiracji ludowej. Wśród nich znaleźli się m.in.: Władysław Lesiak z Sądkowej, Antoni Szerląg z Bierówki, Józef Paluchnia z Dębowca, Tadeusz i Józef Faber z Potakówki, Florian Paja z Mytarzy, Franciszek Gryziec   z Kątów. 

Do lata 1941 r. powstały w terenie tzw. trójki polityczne. Trójka powiatowa „Rocha” w Jasielskiem powstała w czerwcu-lipcu 1940 r. Na jej czele stanął inż. Roman Gesing - leśniczy w Kątach, a członkami zostali cenieni lokalni działacze chłopscy - Józef Faber z Potakówki, wójt w Tarnowcu i dr praw Józef Goleń - rodem z Roztok, adwokat          w Jaśle. Niedługo później dwaj ostatni, z racji, że powszechnie ich znano i byli pod obserwacją Niemców, zrezygnowali z tych funkcji. Zastąpili ich - Władysław Lesiak z Sądkowej i Szymon Gryziec ze Starego Żmigrodu. Ich konspiracyjny punkt kontaktowy znajdował się w Jaśle w sklepie przy ul. Floriańskiej należącym do Józefa Zagórskiego ps. „Drogowskaz”. 

Trójki gminne powstały w kolejnych dwu latach i działały tak jak i placówki gminne „Chłostry” w Jaśle, Dębowcu, Kołaczycach, Nowym Żmigrodzie, Tarnowcu, Osieku, Skołyszynie,  Szerzynach i w Jodłowej. Komendantem powiatowym Straży Chłopskiej Jasło kryptonim „Nadleśnictwo nr 18” i „Jawor” został w lutym 1941 r. - na spotkaniu w Kątach     u inż. Gesinga - Florian Paja ps. „Wrona” z Mytarzy na terenie gminy Nowy Żmigród. Był działaczem ludowym, członkiem PSL „Piast” i wieloletnim naczelnikiem Ochotniczej Straży Pożarnej w swojej rodzinnej wsi. 

Najważniejszymi współpracownikami „Wrony” byli członkowie sztabu - jego dwaj zastępcy - Wojciech Wielgosz ps. „Zygmunt” i Józef Floriańczyk ps. „Twardy” oraz szef łączności - Aleksander Nawracaj ps. „Grom”, „Żbik”. W poszczególnych gminach powstały przy wsparciu trójek politycznych „Rocha” struktury Straży Chłopskiej. Najprężniej przeprowadzili te działania komendanci gminni SCh - w Tarnowcu Józef Sanocki ps. „Topola”, w Osieku Czesław Paluchniak ps. „Dąb”, w Dębowcu Józef Paluchniak ps. „Dąbek” i w Nowym Żmigrodzie - wspomniany już Aleksander Nawracaj. W strukturze konspiracyjnej znalazło się 46 wiosek.

Pierwsze działania

W początkowym okresie działalności Straży Chłopskiej („Chłostry”) koncentrowano się na poszerzaniu zaplecza ludzkiego, wciągano do współpracy i zaprzysięgano kolejnych członków, organizowano siatkę łączności i system kontaktowania się.  Prowadzono również sabotaż w zakresie niewypełnienia obowiązku kontyngentowego na rzecz okupanta niemieckiego. Ważnym polem służby była też pomoc przy przerzutach przez granicę na teren Słowacji i osobom ukrywającym się przed Niemcami. Dużą aktywność w tym zakresie okazywał Józef Faber - wójt Tarnowca. Sporo ryzykując, wydawał im fałszywe dokumenty.   Z kolei Tomasz Tomaszewski ps. „Gliniak” pozyskał do współpracy Niemca o nazwisku Erbe, który zadeklarował się mu jako antyfaszysta, a pełnił ważną funkcję komisarza spółdzielni w powiecie jasielskim. Dzięki jego pomocy udawało się pozyskiwać różnorodną pomoc, m.in. żywność dla miejscowej ludności oraz dla więźniów w niemieckim obozie        w Szebniach. Na terenie powiatu prowadzono kolportaż pism „Podorywka” i „Wieści”, zdobywano i gromadzono broń i amunicję, tworzono zbrojne ramię organizacji.

Konferencja w Sądkowej i jej konsekwencje

Był rok 1942. W podziemiu niepodległościowym konspiracji ludowej dotychczasowa organizacja „Chłostra”  (Straż Chłopska) funkcjonowała już pod nazwą Bataliony Chłopskie. 17 września 1942 r. w podjasielskiej Sądkowej doszło do bardzo ważnego spotkania przedstawicieli „Nadleśnictw” - obwodów - z terenu powiatów sanockiego, brzozowskiego, krośnieńskiego, jasielskiego, gorlickiego i nowosądeckiego. 

Konferencja ta odbyła się  w domu Władysława Lesiaka, a oprócz komendanta BCh w okręgu krakowsko-rzeszowskim Narcyza Wiatra ps.  „Zawojna”, uczestniczył  w niej osobiście sam twórca i komendant główny BCh, ppłk Franciszek Kamiński ps. „Olsza”, „Kowal”, „Zenon Trawiński”. Dyskutowano na kilka tematów. Podsumowano etap tworzenia zrębów organizacyjnych, omówiono sprawy braku broni i amunicji, kwestie „akcji scaleniowej” z Armią Krajową oraz zdecydowano o utworzeniu przez obwody „Nadleśnictw” z powiatów jasielskiego i krośnieńskiego wspólnego oddziału taktyczno-bojowego pod kryptonimem „Klon 22”. 

Trzy dni po tej istotnej naradzie w Sądkowej,  20 września, Niemcy aresztowali jej gospodarza - Władysława Lesiaka, w Kątach - inż. Romana Gesinga, a nieco później trzeciego z powiatowej „trójki politycznej” - Szymona Gryźca. W ręce gestapowców wpadło też kilku innych konspiratorów BCh, głównie z gmin Tarnowiec i Jasło. Wszyscy byli przesłuchiwani na gestapo w Jaśle, następnie część z nich zwolniono, ale całą „trójkę polityczną” i Franciszka Fabera wysłano do obozu w Oświęcimiu. Te aresztowania w dużym stopniu zaważyły na zahamowaniu działalności lokalnych struktur konspiracji ludowej do maja 1943 r. 

Nowy okres działalności

W międzyczasie, w trakcie kilku miesięcy w czasie konspiracyjnych zebrań, m.in. w Czekaju i Dębowcu, w tym z udziałem Alojzego Wiatra „Zawieruchy”, udało się odbudować „trójkę polityczną”. Działała ona później do grudnia 1944 r. W jej skład weszli: Franciszek Lejkowski ps. „Seweryn” z Czekaja, Józef Paluchniak ps. „Dąbek” z Dębowca i Tomasz Tomaszewski ps. „Gliniak” z Kołaczyc. Funkcję komendanta obwodu jasielskiego pełnił nadal Florian Paja ps. „Wrona”. 

Najważniejsze punkty kontaktowe znajdowały się w Jaśle. Jeden prowadzony przez „Gliniaka”, drugi - w magazynie Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Jaśle, a później w sklepie przy ul. Floriańskiej prowadzonymi przez Józefa Zagórskiego ps. „Drogowskaz”. W tym magazynie, za zgodą wtajemniczonych kierownika i dyrektora Spółdzielni, odbywały się też tajne zebrania władz powiatowych Stronnictwa Ludowego „Roch” i BCh oraz dostarczano rozkazy i tajną pocztę. 

W grudniu 1942 r. został przeprowadzony podział powiatu na cztery rejony o kryptonimie „Łan”. I tak: „Łan I” - obejmował gminy: Jasło, Jasło II, Tarnowiec i Kołaczyce, „Łan II” - Nowy Żmigród, Dębowiec i Osiek, „Łan III” - Skołyszyn i Szerzyny i „Łan IV” - Jodłowa i Brzostek. W drugiej połowie 1943 r. BCH na terenie powiatu jasielskiego liczyły ponad dwustu członków. 

Początki OS „Klon 22”

W kwietniu 1943 r. zakończono proces tworzenia Oddziału Specjalnego „Klon 22” - jako oddziału taktycznego partyzancko-leśnego. Działał do stycznia 1945 r. a jego kolejnymi dowódcami i w ogromnej większości członkami byli partyzanci z powiatu krośnieńskiego.     Z „Nadleśnictwa” jasielskiego służyli w nim m.in.: dowódca grupy bojowej Tadeusz Faber „Patok” z Potakówki, Tadeusz Barański „Sokół” z Osieka, Czesław Majka „Kasztan”  z Makowisk i Jan Brończyk „Dąb” z Pielgrzymki. 

Wśród kilku baz „Klonu 22” znalazły się m.in. na terenie Jasielszczyzny: Potakówka, Makowiska i Huta Pielgrzymska. Po przeszkoleniu dywersyjno-wojskowym członków oddział zaczął działalność w listopadzie 1943 r. od udanej akcji zniszczenia dokumentów i akt w urzędzie gminnym w Chorkówce,  w Krośnieńskiem.

Działalność sabotażowa i dywersyjna

Od 1942 r. do połowy 1944 r. na terenie Obwodu - „Nadleśnictwa” jasielskiego BCh prowadzono rozległą działalność przeciwko okupantowi niemieckiemu. Przez cały czas udzielano pomocy kurierom i uchodzącym na Węgry. Prowadzono działalność sabotażową przeciwko gospodarce okupanta i organizowano pomoc dla głodującej ludności miejscowej. W tym zakresie ludzie z BCh i PSL „Roch” ściśle współpracowali z wtajemniczonymi w ruch oporu sojusznikami w osobach pracowników spółdzielni. 

Oszukiwano Niemców przy pobieraniu obowiązkowych kontyngentów, a zaoszczędzone w ten sposób dość duże ilości zboża, mąki, ziemniaków, cukru przekazywano potrzebującym mieszkańcom powiatu, a w przypadku cukru - sporą jego ilość przekazano do Krakowa.  Zaopatrywano też lokalne Komitety Opieki, więźniów w obozie w Szebniach, grupy partyzanckie i ubogich. Do kiedy istniało żmigrodzkie getto wspierano Żydów. W marcu 1943 r. grupa BCh w Starym Żmigrodzie rozbroiła niemiecki konwój ochraniający poborców podatków. Dzięki temu zdobyto broń. 

W 1944 r. niewielkie grupy BCh Obwodu przeprowadziły kilka akcji zbrojnych przeciwko Niemcom. M.in. w czerwcu tego roku w Sadkach na terenie gminy Nowy Żmigród zespół dywersyjny zaatakował trzy samochody wroga, jeden zniszczyli, zastrzelili dwóch        i ranili czterech Niemców. Z kolei w lipcu inna grupka żołnierzy BCh zaatakowała patrol niemiecki na obszarze między Nowym Żmigrodem a Starym Żmigrodem, w jej trakcie             jeden Niemiec zginął, drugi został ranny. 

Równie skuteczna była akcja przeciwko poborcom podatków na rzecz wroga, którym w Starym Żmigrodzie odebrano sporą gotówkę. Również w lipcu 1944 r. partyzancki Oddział Specjalny „Klon 22”, w którym służyło kilku ludzi z terenu Obwodu Jasło, zaatakował koło Łysej Góry oddział niemiecki. W trakcie walki zginęło pięciu, a rannych zostało kilkunastu żołnierzy wroga. Obwód jasielski BCh w 1944 r. wydawał również własną gazetkę - „Chłopska Sprawa” w której można było przeczytać informacje o wydarzeniach na frontach wojny i na obszarze okupowanego kraju.

Konspiracja wśród kobiet wiejskich

Już pod koniec 1942 r. zaczęto tworzyć Ludowy Związek Kobiet - ruch konspiracyjny PSL „Roch” i BCh. W „trójce powiatowej” znalazły się Stanisława Spisak-Lesiakowa ps. „Wyka” oraz nieznane z imion - Janiżanka ps. „Joasia” i Lejkowska. Organizacja ta działała później m.in. na terenie gmin Tarnowiec, Nowy Żmigród, Dębowiec, Jodłowa, Brzostek i Szerzyny. Kobiety kolportowały pisma - dla dorosłych „Żywia”, a dla dzieci „Biedronka”. Udzielały się w ramach tajnej oświaty na wsi, pracy opiekuńczej nad rodzinami konspiratorów wiejskich oraz prowadziły szkolenie sanitarne. 

Z LZK w 1943 r. wyłoniła się odrębna służba sanitarno-medyczna BCh pod nazwą „Zielony Krzyż”. W wielu wioskach w jego ramach poza kursami sanitarnymi (m.in. w Dębowcu, Kątach, Tarnowcu, Zarzeczu i Osieku Jasielskim), kobiety tworzyły posterunki sanitarne i tzw. „wiejskie apteczki”. Wielce zasłużoną na tym polu była Eugenia Marchewka z Mytarzy. 

                                                 Walki w ramach planu „Burza”

Latem 1944 r. na interesującym nas terenie Armia Krajowa prowadziła zadania akcji „Burza”. Do pełnego wcielenia BCh do AK w ramach akcji scaleniowej w Jasielskiem nie doszło. Włączono doń tylko niektóre drużyny z „Łanu II” (Nowy Żmigród, Dębowiec i Osiek) i „Łanu IV” (Jodłowa i Brzostek). Pozostali żołnierze-ludowcy bili się z wrogiem jako BCh. 

Najbardziej aktywną działalność zbrojną prowadził „Klon 22”. Orzełki na ich czapki wykonał Aleksander Urban, grawer i złotnik z Jasła. M.in. końcem czerwca oddział  koło Starego Żmigrodu ostrzelał dwa samochody niemieckie, a koło Łysej Góry przygotował zasadzkę na konwój wojskowy w której trakcie zginęło pięciu Niemców. W lipcu stoczył kilka potyczek z Niemcami w okolicy Kątów i Krempnej. W sierpniu zaatakował przed mostem w Kątach kolumnę wroga. W wymianie ognia zginęło dziewięciu żołnierzy niemieckich i kilkunastu raniono. 

W kolejnych akcjach m.in. zniszczono dwa samochody okupanta, zniszczono bimbrownię w Makowiskach, a w okolicach Łubna zniszczono zmotoryzowany patrol niemiecki. We wrześniu partyzanci z oddziału „Klon 22” m.in. pomiędzy Kątami a Krempną uderzył na liczną kolumnę samochodową wojsk wroga. W trakcie walki zastrzelono trzech Niemców, a wielu raniono. 

Początkiem października „Klonowcy” zaatakowali  kilka samochodów niemieckich na drodze między Samoklęskami a Pielgrzymką. Jedno auto zniszczono, pozostałe uszkodzono, zabito i raniono kilkunastu żołnierzy okupanta. Z kolei w rejonie Mrukowej żołnierze „Klonu 22” starli się z żołnierzami Wehrmachtu  i nacjonalistów ukraińskich. Udało się im wycofać z obławy przygotowanej przez przeciwników. W trakcie tych działań poza rannymi oddział poniósł tylko jedną stratę  w ludziach. 

W czasie potyczki w okolicy Huty Pielgrzymskiej poległ z rąk patrolu niemieckiego nieznany z nazwiska partyzant o pseudonimie „Sokół”. Poza „Klonem 22” na terenie powiatu jasielskiego kilka akcji przeprowadzili też członkowie miejscowych struktur BCh. M.in. w sierpniu 1944 r. w okolicy Mrukowej żołnierze-ludowcy starli się z niemieckim oddziałem konnym. W trakcie walki strona wroga ucierpiała w postaci kilku zabitych   i rannych, ze strony BCh-owców poległ jeden żołnierz o nazwisku Barański z Osieka.            

Z innych działań z bronią w ręku warto przypomnieć kilka ataków na kolumny samochodowe wroga. Przeprowadzono je m.in. na drodze z Nowego Żmigrodu do Krempnej oraz w okolicy Łysej Góry. W ich trakcie zginęło kilku Niemców oraz zdobyto broń i amunicję.  Jak widać, choćby tylko na podstawie tych zaledwie cząstkowo zarysowanych działań, Bataliony Chłopskie na terenie powiatu jasielskiego po Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej były największą i najbardziej aktywną organizacją, która walczyła na różnych polach z okupantem niemieckim.